sobota, 19 września 2015

Odbyt Słowackiego

Czytam XVIII-wieczne kazania z Podlasia. Tak, też się zastanawiam, czy ze mną wszystko w porządku. Nie dość, że kazania, to jeszcze z XVIII wieku, i to w rękopisie. Ślęczę nad tymi tekstami o grzesznikach, krzywdzicielach, rozpustnikach, pijanicach, bluźniercach, cieleśnikach, gorszycielach, niezbożnikach i przestępach, aż trafiam na taki oto fragment:

Gdy rzecz przedana dobra z gorszą zmieszana, podleysza lepszą okraszona, aby prętszy odbyt miała.

Prętszy odbyt najpierw mnie rozbawił, zwłaszcza w kazaniu, a potem zaciekawił. Zerkam więc do Słownika języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego.
ODBYT ‘końcowy otwór przewodu pokarmowego, przez który człowiek lub zwierzę wydala resztki niestawionego pokarmu’.
Nie, chyba nie o to chodzi. Czytam dalej, bo jest też znaczenie drugie, z kwalifikatorem przestarzałe, czyli dziś już nieużywane, ale kiedyś, owszem. ODBYT w tym znaczeniu to tyle co ‘zbyt, pokupność; powodzenie sprzedaży’. Odbyt był więc terminem związanym z handlem. Dlatego u Prusa czytamy: Sklep ma duży odbyt i rozwija się ciągle. Słowacki z kolei szukał odbytu wielkiego dla swoich wierszy. Żalił się niestety, że są to poszukiwania bezskuteczne: Ja na moje pióro wielkiego odbytu znaleźć nie mogę. Krasicki z kolei nieźle sobie radził, więc był dumny z wielkiego odbytu: Taniej przedawałem od drugich kupców, i dlatego odbyt miałem większy.


Czasem, gdy wyrazy zmieniają swoje znaczenie, robi się naprawdę zabawnie. Ale wracam do lektury kazań. I zachodzę w głowę, co w nich jeszcze znajdę.

poniedziałek, 1 czerwca 2015

czwartek, 9 kwietnia 2015

Po nazwisku to po pysku

Zachodzę w głowę, czym podpadłem Pure Jatomi? Może tym, że jednak wypowiedziałem umowę i od kwietnia nie jestem już klientem tej sieci siłowni. A że popadłem w niełaskę, nie mam najmniejszych wątpliwości. Do tej pory bowiem Jatomi zwracało się do mnie po imieniu: Konrad, przygotuj swoje ciało w 6 tygodni. Konrad, wygraj rower z Jatomi. Konrad, wygraj roczny karnet...
Dziś jednak dostałem wiadomość, w której forma adresatywna uległa zmianie.




Już nie jestem Konradem, miłym i sympatycznym klientem siłowni, któremu składa się propozycję, ewentualnie którego – choć w formie trybu rozkazującego – zachęca się wzięcia udziału w promocji czy konkursie. Tym razem stałem się Szamrykiem (nawet nie Panem Szamrykiem), co jednak w naszej komunikacji jest znaczące. Bo ta wcale nie taka drobna zmiana sprawia, że wysłany komunikat nabiera zupełnie innego znaczenia. To już nie prośba – to nakaz uwydatniony dodatkowo wykrzyknikiem na końcu zdania. Dodam tylko, że absolutnie nieuprzejmy.   
Zgodnie z polskim zwyczajem językowym zwracanie się do kogoś po nazwisku uznawane jest na niegrzeczne i nieeleganckie.  I to zarówno w mowie, jak i w piśmie. Znane jest chyba wszystkim powiedzenie: Po nazwisku to po pysku, po imieniu to po ramieniu.  Dlatego w piśmie używamy na przykład formy: Szanowny Panie, a nie: Panie Kowalski. W mowie z kolei raczej Panie Piotrze, proszę pana, czy form zawodowych lub godnościowych: panie dyrektorze, panie kierowniku,  panie doktorze. 
Dlatego, drogie Jatomi, nie uzupełnię ankiety. Nie ma mowy! 


poniedziałek, 16 lutego 2015

Wykrzaczyć się przed walentynkami

Uwielbiam poznawać nowych ludzi. Bardzo różnych ludzi. Zwykle nie mam problemu z rozpoczęciem small talk, dlatego moi przyjaciele nawet żartobliwie nazywają  mnie zaczepą. Po prostu lubię te krótkie rozmowy o niczym. Skaczemy z tematu na temat i szukamy wspólnych płaszczyzn porozumienia. Przy okazji można dowiedzieć się tylu ciekawych rzeczy o zdrowiu, polityce, budowie dróg i autostrad, szkolnictwie wyższym, paznokciach, siłowni, komunikacji miejskiej, dzieciach, odchudzaniu, sporcie i samochodach. Pogawędki bywają niekiedy tak wciągające, że dyskretnie wyjmuję telefon i zapisuję sobie, co mój rozmówca powiedział. A właściwie nie tyle, co powiedział, ale jak powiedział. Dzięki właśnie takiej pogawędce dowiedziałem się niedawno, że białostoczaki albo białostoczany będą mieć niezłą śmigałkę do Warszawy ‘szybką drogę’, a sklep może mieć dobry zbytek ‘sprzedaż’. I że chłopak może wykrzaczyć się!
Zdębiałem, bo wcześniej nie słyszałem tego słowa. Szybko jednak ustaliłem, że w środowisku informatyków wykrzaczyć się znaczy tyle co ‘kończyć swoje działanie lub działać nieprawidłowo na skutek błędu, zepsuć się, ulec awarii’. Pytam brata (w końcu studiuje informatykę), czy zna ten wyraz. Potwierdza, ale nieco zdziwiony tłumaczy mi, że wykrzaczyć się może raczej program lub komputer, ewentualnie telefon. Ja mu natomiast tłumaczę, że chłopak również może wykrzaczyć się (a skoro chłopak, to pewnie i dziewczyna). I podobno fatalnie, jeśli ktoś wykrzaczy się przed walentynkami. Bo to chyba znaczy tyle, co ‘zerwać z kimś jakąś (chyba bardzo bliską) relację’.

Wtedy w ręku zostają dwa bilety na „50 twarzy Greya” i rezerwacja dwuosobowej kanapy. Rzeczywiście fatalnie! Ależ te small talks są pouczające!

niedziela, 8 lutego 2015

Dekalog - wersja retro

Dekalog, podobnie jak Zdrowaś Mario, Ojcze nasz oraz Wierzę, należał do pierwszych tekstów, które przetłumaczono na język polski. Niestety najstarsze zapisy modlitw nie zachowały się. Dysponujemy natomiast przekazami rękopiśmiennymi z początku XV wieku. Skąd jednak wiemy, że w ogóle były jakieś wcześniejsze wersje? Musiały istnieć, gdyż już XIII-wieczne synody (wrocławski z 1248 roku oraz łęczycki z 1285 roku) nakładały na kler obowiązek odmawiania głównych modlitw po polsku. Modlitwy codzienne oraz dekalog były najprostszą formą katechezy, która zresztą często zastępowała kazanie.

Aby ułatwić wiernym zapamiętywanie, stosowano różne mnemotechniki. Jak na przykład w dekalogu z pierwszej ćwierci XV wieku, któremu nadano wierszowaną formę o parzyście rymowanych wersach.


I Pirzwa kaźń Tworca naszego;
Nie masz masz mieć boga jinego.

II W prozności niestatku twego
Nie bierz Jimienia Bożego.

III Pamiętaj, to tobie wielę,
By czcił święta i niedzielę.

IV Chcesz li mieci łaskę moję,
Oćca czci i matkę twoję.

V Nie zabijaj brata swadą,
Ręką, kaźnią ani radą.

VI Nie czyń grzechu nieczystego
Procz urzędu małżeńskiego.

VII Nie kradń jimienia cudzego,
Nędznym udzielaj swojego.

VIII Nie świacz na bliźniego swego
Lścią świadecstwa fałszywego.

IX Nie pożędaj żony jego,
Tak schowasz rząd stadła twego.

X Bratnich rzeczy nie korzyści,
Bożą przykaźń tako zjiści.